Dilimize Farsça’dan geçen bir kelime olan destan, milletlerin inançlarının, zaferlerini, faziletlerinin, milli kahramanlıklarının anlatıldığı manzum biçimindeki hikâyelerdir. Her milletin olduğu gibi Türkler’in de uzun yıllar varlığını koruyabilmiş, nesiller boyunca anlatılagelmiş destanları vardır. Bu Türk destanlarının bazıları gerçek olayları anlatırken bazıları ise kurgu olaylardan yola çıkılarak yazılmıştır.
Destanlar bir milletin, henüz tarih yazımının başlamadığı dönemlerini geleceğe aktarması bakımından oldukça önemlidir. Türk destanları da gerek halk tarafından, gerekse tarih araştırmacıları tarafından derlenerek günümüze kadar getirilmiştir. Türk destanlarına Çin, Arap, Bizans, İran kaynaklarında bile rastlanılmaktadır.
Türk destanları, İslamiyet öncesindekiler ve İslamiyet’in yayılışı sonrasındakiler olmak üzere iki grupta incelenebilir.
İslamiyet öncesindeki Türk destanları;
• Uygur Destanları
Göç Destanı: Uygur Türkleri’nin ulusal birliğini koruyan tılsımının bozulması üzerine, yurtlarından ayrılıp güney batıya yaptıkları göçü konu alır.
Türeyiş Destanı: Bozkurt destanıyla benzerlikler gösteren bu destan da, Göktürkler’in bozkurt soyundan türemelerini konu alır.
• Şu Destanı: Millattan önce 6. Yüzyılda yaşamış bir Türk hükümdarı olan Şu’yu konu alan destan, Büyük İskender’in Türkler ile olan mücadelelerini anlatır.Kaşgarlı Mahmud tarafından yazıya geçirilmiştir.
• Oğuz Kağan Destanı: Bilinen yazılı tek nüshası Paris Ulusal Kitaplığında olan destan, Uygur harfleri ile yazılmıştır. Destansı bir kahraman olan Oğuz Kağan’ın hayatını anlatmaktadır. Kurgusal olduğu düşünülen bu destandaki kahraman, gerçekte bir Türk-Hun hükümdarı olan Mete ile benzerlikler göstermektedir.
• Bozkurt Destanı: Göktürkler’in ağır bir yenilgiden sonra kırılmalarının ve yenilgiden sağ kurtulan tek bir gençle bir dişi kurttan yeniden türediklerinin anlatıldığı destandır.
• Ergenekon Destanı: destan, Türkler’in yıllarca çoğalarak yaşadığı, kutsal bir yer olan Ergenekon’u konu almaktadır.Ergenekon Destanı, diğer destanlardan farklı olarak kolektif bir bir kahraman eksenine oturtulmuştur, Kayıhanlı kabile Kayan’ı ve Dokuz Oğuzlar’a mensup Tukuz’ları anlatmaktadır.
• Yaratılış Destanı: Türklerin Altay-Yakut kolundan çıkan bir destandır.Türk destanlarının en eskisidir. Evrenin yaratılışı, iyiliğin ve kötülüğün kaynaklarını, evrendeki düzeni konu edinir. Türkler tarafından kabul edilmiş dinlere, özellikle şamanizme rastlanır.
• Alp Er Tunga Destanı: Millattan önceki Türk-İran savaşlarını anlatan destan, ünlü bir Saka hükümdarı olan Alp Er Tunga’yı konu alır. Hükümdarın İran Hükümdarı Keyhüsrev’e yenilmesi anlatılır.
• Edige Destanı: Destanda, 15. Yüzyılda Hazar Denizi kıyısında bulunan Altınordu Hanlığı’nın Timurlular tarafından yıkılışı anlatılmaktadır.
İslamiyet’in yayılışı ve sonrasındaki Türk destanları;
• Saltuk Buğra Destanı: Karahanlı hükümdar Saltuk Buğra Han’ın, Müslümanlığın ilk yayılmaya başladığı dönemlerde çeşitli illerdeki insanları Müslümanlığa çağırışını konu alır.
• Manas Destanı: Türk destanları arasında en uzunu olan Manas, Mani dinine mensup Karahitaylar ile Müslüman olan Karahanlılar arasında yaşanan mücadelelerin anlatıldığı destandır. Destanda en önemli konu kahramanlıktır.
• Battal Gazi Destanı: 8. Yüzyılda yaşamış olan bir lider olan Battal Gazi ve Bizans İmparatoru Leon arasındaki mücadelelerin anlatıldığı destandır.
• Danişmendname Destanı: 11. Yüzyılda yaşamış Türk Devlet adamı Melik Danışmend Gazi’nin hayatını, mücadelelerini, fetihlerini anlatan destandır. Destanda anlatılanlar gerçek tarih ile uyumludur.
• Dede Korkut Destanı: Oğuz Türkleri’ne dair bilinen en eski destandır. Keramet sahibi olduğuna inanılan, gelecekten haberler verdiği söylenen Dede Korkut’un anlattığı hikayelerden oluşan destan, 100 temel eser arasında da yer almaktadır.
• Genç Osman Destanı: 17. Yüzyılda Kayıkçı Kul Mustafa tarafından yazılan destan, yeniçeri olan Osman’ın kahramanlıklarını anlatmaktadır.
• Köroğlu Destanı: Kurgusal bir karakter olan ve Türk dünyasının ortak motiflerinden biri olan Köroğlu’nun, bolu Beyi ile olan mücadelelerini konu alır.
• Kuva-yi Milliye Destanı: Nazim Hikmet’in Kurtuluş Savaşı’nı anlattığı, 1939’da yazmaya başladığı, 1941’de tamamladığı destandır. Bir çok kez tiyatro eseri olarak da sahnelenmiştir.
• Çanakkale Destanı: Fazıl Hüsnü Dağlarca’nın Çanakkale Zaferi’ni kaleme aldığı, zaferin 50. Yıl dönümde ilk kez basılan şiirler şeklindeki destandır.
Türk destanları hepsini ezberlemişim zamanında vay be